दलाई लामाको बोधिसत्वको भूमिको ब्याख्या

दलाई लामा एउटा मात्र धर्मको आवाज अनि नेतृत्व नभइकन समग्र भारत अनि बिश्वमा नै धार्मिक सहिष्णुतालाई प्रर्वधन गर्दै उनले सुन्‍नी मस्जिद, एक शिया मस्जिद र चर्चको भ्रमण गरे र गरि नै रहेका छन् । पछिल्लो दिनमा दलाई लामाको लद्धाख भ्रमणको सेरोफेरोमा हेर्दा उनको लद्धाख भ्रमणले धेरै धर्महरूको एकीकरणको रूपमा लद्दाखको सान्दर्भिकतालाई आश्चर्यजनक रूपमा प्रदर्शन गरेको छ। एकातर्फ भारतीय भूमिमा धर्म बिशेषमाथिको स्वछन्द अभ्यासमा स्वतन्त्रता अनि अर्कोतर्फ छिमेकी चीनमा चाँही धार्मिक प्रचलनमा प्रतिबन्ध लगाइएको देश भनेर सम्वोधन चिनियाँहरूका लागि पनि शायद भित्रभित्रै बलियो सन्देश नभएको चाँही हैन ।

दलाई लामाले अरूलाई आआफ्नो धर्म पालन गर्न अनुमति दिएझैं स्वतन्त्र रूपमा आफ्नो धर्मको पालना गर्न सक्ने देशमा आफू र समग्र तिब्बतीहरु भाग्यशाली भएको बताउने कुनै पनि अवसर गुमाएनन्। भारतमा शरणार्थी भएर पनि स्वतन्त्र तिव्वती अनि चीनमा आफ्नै माटोमा कडा नियन्त्रणमा रहेका हरेक धर्महरु, धार्मिक अभ्यास र अध्यात्मिक चिन्तनको लागि भारत चीनभन्दा हजारौं गुणा सहि ठाँउ भएको दलाई लामाले खुलेरै बताँउछन् ।

भारतको भूमि लद्दाखले विभिन्न तिब्बती बौद्ध सम्प्रदायहरूको प्रतिनिधित्व गरेको छ, जसमा विचारधारा र अभ्यासहरू बाहेक भूमि र सम्पत्तिका मुद्दाहरूमा उनीहरूबीच मतभेद र धेरै फरक छ। आफ्नो लद्दाखमा भ्रमणका क्रममा दलाई लामाले यी सम्प्रदायहरूको चिन्तालाई सम्बोधन गर्न र काग्यु, निङ्मा, शाक्य र गेलुग लगायत विभिन्न सम्प्रदायका नेताहरूलाई सचेत रूपमा एकसाथ ल्याउन गम्भीर प्रयास गरेका छन्। दलाई लामाको यस कार्यले भारतको धार्मिक सहिष्णुताको अध्यायमा नयाँ पाठ थपेको चाँही पक्कै छ ।

भारत र भारत बाहिरका पनि तिब्बती बौद्ध धर्मका केही प्रख्यात विद्वानहरूले दलाई लामाका लागि अन्तरसम्प्रदायिक सद्भावको यो पक्ष सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भएको ठान्छन्। किनभने तिब्बती समुदायलाई प्रभाव पार्ने यी सम्प्रदायहरू बीच थप भिन्नताहरू हुन सक्ने हुँदा उनी दलाई लामापछिको परिदृश्यको बारेमा चिन्तित थिए।

अहिलेसम्म तिब्बती धर्म दर्शनमा मियोका रुपमा रहेका दलाई लामाले अब अर्को अवतार नलिने सत्यता पनि त अर्कोतर्फ छ । तिब्बती समुदाय एकताबद्ध र बलियो रहन सक्ने तर साम्प्रदायिक मतभेदमा खेलेका केही सदस्यहरूको प्रतिकूल भूमिकाका लागि सक्षम रहेको दलाई लामाको धारणा छ। दलाई लामाले यस क्षेत्रमा महत्वपूर्ण नतिजा हासिल गर्न सफल भएकाले यस अर्थमा यो भ्रमण आज र भोलीको बौद्ध समुदायहरु बिचको एकता अनि तिब्बती आन्दोलनको लागि नै समग्रमा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ।

दलाई लामाले आफ्नो लद्दाख भ्रमणको क्रममा बौद्ध धर्मको नालन्द परम्परालाई प्रवर्द्धन गर्दै आएका छन्। बौद्ध धर्मको दर्शन अनि अभ्यासका चीन र भारतवर्षको दुई पाटाहरु अनुरुप निकै फरक पाइन्छ, नालन्द परम्परा चाँही भारतवर्षको बौद्ध अभ्यासको रुपको अनुकरणात्मक पद्धति हो । यसका साथै दलाई लामाले नालंदा परम्पराको सान्दर्भिकता र तिब्बती बौद्ध धर्मसँगको सम्बन्धको बारेमा बारम्बार उल्लेख गरेका छन् र दुईबीच संवाद र अन्तरक्रियात्मक संलग्नता खोज्दै आएका छन्।

चीनमा आधारित तिब्बत पर्यवेक्षकहरूले दलाई लामाले नालन्द पक्षलाई आफ्नो हृदयको नजिक राख्नको लागि यो प्रयास गरेको महसुस गरेका छन्। जसले उनलाई भविष्यमा चीन वा कुनै पनि चिनियाँ बौद्ध नेताभन्दा फरक धार दिनेछ। यसरी उनले नालन्द परम्परा र तिब्बती बौद्ध धर्मसँग यसको सान्दर्भिकतालाई बढावा दिइरहेका छन्। यद्यपि चीन तर्फबाट पनि धेरै चिनियाँ बौद्ध विद्वानहरूले नालन्दामा अध्ययन र अभ्यास नगरेका भने हैनन ।

तिब्बती बौद्ध धर्म र बौद्ध धर्मको नालंदा रूपको बीचमा गहिरो सम्बन्ध रहेको छ, तर चिनियाँहरूले नालन्दा परम्परासंग समबन्ध राख्न पछि हट्दछन् किनभने नालन्दा परम्पराले बौद्ध दर्शनको परिवेशलाई फेरि भारतवर्ष संग जोडेर ब्याख्या गर्दछ । अब धर्म दर्शनलाई देश भित्र प्रतिबन्ध लगाउने चीन सरकारले फेरि धर्मलाई नै राष्ट्रियतासंग जोड्दै समग्र बौद्ध दर्शनलाई नै चीन केन्द्रित बनाउने नियत त सबैले बुझेका नै छन् । यसरी नालंदा परम्पराको सान्दर्भिकता दोहोर्‍याएर दलाई लामाले चिनियाँहरूलाई आक्रोशित बनाएका पनि छन् ।

लद्दाखमा आफ्ना विभिन्न व्याख्यानहरूमा दलाई लामाले भारतवर्षलाई तिब्बती भाषामा ग्यागर फग्स्पाइ युइ भनेर उल्लेख गरेका छन्। जसको शाब्दिक अर्थ बोधिसत्वको भूमि हो र हिमालय क्षेत्रका मानिसहरूले विशेष गरी लद्दाख क्षेत्रमा प्रयोग गर्ने शब्दावली हो। उनले यो पक्षलाई पटक–पटक जोड दिएका छन्

बुद्ध धर्मको प्रबर्द्धन गर्ने चिनियाँ प्रयासहरूको प्रतिकार गर्ने सन्दर्भमा यो भारतको लागि ठूलो कदम हो। जबकि चिनियाँहरूले आफ्नो बौद्ध परम्परालाई प्रदर्शन गरिरहेका हुन सक्छन्, दलाई लामाले भारतलाई बोधिसत्वको भूमि भनेर उल्लेख गर्नुको अर्थ बुद्ध धर्मसँग भारतको गहिरो जरा गाडिएको सम्बन्धको सन्दर्भमा निकै महत्वपूर्ण छ ।

विशेष गरी धारा ३७० खारेज गरेपछि दलाई लामाको विगतको भ्रमण र यो भ्रमणमा मुख्य भिन्नता रहेको छ। यसबाहेक, एयर फोर्स स्टेशन, लेहमा उनको भव्य स्वागत र आईएएफ हेलिकप्टरद्वारा लिंगशेतमा उनको उडानले भ्रमणको महत्वलाई अझै गरिमा थपेको छ।

विगतमा चिनियाँ सरकारले दलाई लामाको बैठकमा भारतीय अधिकारीप्रति पनि संक्षिप्तमा आपत्ति जनाएको थियो। र चीनले रक्षा बललाई सक्रिय रूपमा संलग्‍न नहुन आग्रह गरेको छ। लद्धाखमा दलाई लामाको उपस्थितीका साथै भारतले आफ्नो स्वतन्त्रताको ७५ वर्ष मनाएको छ। यो कदम प्रतीकात्मक छ, किनकि बौद्ध मठहरूमा भारतीय राष्ट्रिय झण्डा फहराएको उनको तस्बिरले स्थानीय जनसङ्ख्याका साथै विश्वव्यापी दर्शकहरूमा पनि विशेष प्रभाव पारेको छ।